Noc, o którą można by się pokłócić - "Nocturn w czerni i złocie: spadająca rakieta/raca" Jamesa McNeila Whistlera

Jak na klasycznego nocnego marka przystało,  zwykłam  np.wpatrywać się w nocne niebo, zamiast kłaść się do łóżka o dość przyzwoitej porze. Na co komu sen?  W końcu takie sklepienie w czerni i granacie jest na tyle piękne, że można pożerać je wzrokiem, prawda, Drogi Czytelniku? Ewentualnie, jeszcze lepiej: namalować! 

James McNeil Whistler - "Nocturn w czerni i złocie: spadająca rakieta/raca"

Przelewając czerń na płótno

 "Nokturn" to termin wywodzący się z łaciny, a odnosi się - przynajmniej w historii sztuki - do obrazów przedstawiając noc, najczęściej w przyrodzie. Nazwa została spopularyzowana przez Jamesa McNeila Whistlera w XIX wieku, który zainspirował się obecnym  również i w muzyce pojęciem "nokturnu" - melancholijnymi i wolnymi kompozycjami, inspirowanymi spokojem nocy.

Mimo że to określenie pojawiło się stosunkowo późno (i odnosi się głównie do pejzażu), to noc jako tematyka dzieł lub też ich część była już popularna za czasów Caravaggia, który ukazywał na obrazach postacie skryte w mroku/półmroku na zasadzie opozycji między światłem, a ciemnością. Na skutek jego nauczania został także utworzony styl maniera tenebrosa, gdzie największy nacisk kładło się na przedstawienie ludzi w otoczeniu nocy, najczęściej za pomocą kontrastu, powolnego wyłaniania się z czerni.

Tak naprawdę to nokturn w swojej pełnej krasie pojawił się dopiero w czasach romantyzmu, gdzie najczęściej służył do uświadomienia odbiorcy dzieła ogromu Matki Natury i ludzkiej nieporadności wobec jej siły. Wyróżnia się np. Francisco de Goyę i Caspara Friedricha wśród twórców uciekających się do tego zabiegu.

Przełom nastąpił w impresjonizmie, ale nawet wtedy nikt by zapewne nie pomyślał, że niektórzy będą się o taką noc kłócić.

Proces o noc

Określany nierzadko jako kontrowersyjny, obraz "Nocturn w czerni i złocie: spadająca rakieta/raca" stał się raz przedmiotem - dość słynnej już zresztą - rozprawy sądowej z oskarżeniem o zniesławienie w tle. Powodem tego całego zamieszania była recenzja pewnego jegomościa, Johna Ruskina, który w 1877 opisał to dzieło słowami:

Niewykształcony koncept tego artysty... przybliżył aspekt zamierzonego oszustwa... widziałem już przedtem i słyszałem wiele o bezczelności Londyńczyka; ale nigdy nie myślałem, że usłyszę pyszałka proszącego o 200 gwinei, żeby chlusnąć kubeł farby w twarz publiczności. 
(Źródło: link) (Na podstawie tłumaczenia z: link)

Celem artysty, Jamesa McNeila Whistlera stało się udowodnienie, iż ten "niewykształcony koncept" to ukończona "aranżacja artystyczna". Udało mu się to, dostał odszkodowanie, jednak to pyrrusowe zwycięstwo nieco wstrzymało dalszy rozwój jego kariery - obciążono go kosztami sądowymi, a suma ta oczywiście do małych nie należała. 

"Aranżacja szarości" - autoportret
Whistlera
(ok. 1872)

Wobec tego, malarz, zmuszony przez niesprzyjające okoliczności - przestał malować
i wstrzymał pracę związane z budową domu, znanego później jako Biały Dom (White House). W końcu opuścił Londyn, by szukać szczęścia w Wenecji.  

Taki stan rzeczy utrzymywał się do lat 80 XIX wieku, kiedy to Whistler postanowił powrócić do upodobanej sobie stolicy i rozwijać się w tamtejszym środowisku artystycznym. Powrócił więc do Londynu, gdzie został aż do śmierci w 1903 roku, wcześniej zdobywając szacunek, pozycję i prestiż wśród  innych twórców i krytyków sztuki. 

Fajerwerki w złocie

"Nokturn w błękicie i srebrze – Chelsea" (Tate Britain)
(Źródło: link)

James McNeil Whistler najbardziej znany jest z obrazu "Matka Whistlera", choć trzeba przyznać, iż nokturny upodobał sobie szczególnie, zwłaszcza w późniejszych dekadach życia. Prócz omawianego "Nokturnu w czerni i złocie(...)" warto wyróżnić np. wcześniejszy (1871) Nokturn w błękicie i srebrze – Chelsea, który to znajduje się w muzeum na terenie Wielkiej Brytanii.  

Artysta, mimo że nierzadko malował szybko, to zawsze z dokładnością i precyzją, uważnie stopniując odcienie, zgrabnie je łącząc, czy też wykorzystując ekspresję o silnym natężeniu tam, gdzie była ona najbardziej potrzebna.

Tak jest zarówno w przypadku spadającej rakiety (pokazu fajerwerków w Londynie), jak i ogromnego zbiornika wodnego skąpanego w zimnych barwach. Namalowany pejzaż jest niewyraźny, zdaje się być marzeniem sennym, przeplatanym wyrazistymi wybuchami koloru. Rzeczywistość po zmierzchu wygląda jakby się rozpływała w przestrzeni w raz ze znikającym światłem - Whistler doskonale widział tę wszechogarniającą szarość i starał się jak najlepiej ją oddać na swoich płótnach.

W końcu najlepszym natchnieniem dla artysty jest jego otoczenie - coś, co dla niektórych jest warte chociażby kłótni lub nawet i procesu sądowego.

Adnotacja: Na podstawie  S. Farthing, R. Cork "Art: The Whole Story", Wyd. Arkady, 2010, Tłumaczenie: Piotr Lewiński, Małgorzata Szubert, str. 312 - 313. 

Wszystkie inne źródła podane są w tekście.