Nurt z kapelusza - istota dadaizmu

Kapelusz - ten jakże niepozorny rekwizyt ma wiele zastosowań: od ochrony zacząwszy, poprzez funkcję estetyczną, a skończywszy na chociażby praktycznej stronie tego chlubnego wynalazku, jaką jest możliwość krótkotrwałego przechowania czegoś (o dziwo w  moich myślach pojawił w tym momencie dobrze wszystkim znany biały królik). Jednak, czy ktoś przeczuwałby, że taki przedmiot da początek nowemu nurtowi w sztuce? Zakładam, iż w XX wieku - w najlepszym przypadku - niewiele osób by o tym pomyślało. 

A tu proszę!

"Cut with the Kitchen Knife through the Beer-Belly of the Weimar Republic"
(1919)
autorstwa H. Höch
(Źródło: link)

"L'oeil cacodylate" (1921)
(Autor: Francis Picabia
Technika: olej i kolaż na płótnie)
(Źródło: link)

A mi to lotto!

Cała historia zaczęła się od osoby niejakiego Tristana Tzary,  pewnego francuskiego poety i eseisty, który w drugiej dekadzie XX wieku - jako jeden z pierwszych - postanowił zbuntować się przeciwko rozpowszechnionym w tamtych czasach sposobie patrzenia na sztukę (traktowano ją wtedy bowiem niczym wytwór genialnego umysłu, estety). 

Tzar miał zupełnie inną wizję: chciał, by ludzie zaczęli dostrzegać w tym wszystkim wkład przypadku, działalność spontaniczną i istny chaos.  

Portret Tristana Tzary (S. Samyro)
pędzla Roberta Delaunay (1923)
(Źródło: link)

T. Tzara
Autor: Man Ray (fotografia) (1923)
(Źródło: link)

Problem pojawił się, gdy przyszedł czas na ustalenie nazwy tejże przełomowej idei, kiełkującego konceptu. Tak więc, nasz bohater z kilkoma innymi postaciami (wśród tej gromadki znajdował się między innymi Richard Huelsenbeck, niemiecki poeta), zdając się na los, postanowili wylosować nazwę nowego ruchu - tu zapewne Cię zaskoczę, Drogi Czytelniku - ze słownika języka francuskiego.

Tutaj natomiast pojawia się rozbieżność, co tak dokładnie to "dada" znaczy. Z jednej strony bowiem jest to określenie na dziecięcą zabawkę, ale z drugiej pojawia się również informacja, że oznacza po prostu odgłos małego człowieczka, który dopiero uczy się mówić.  

Tylko, gdzie w tym wszystkim kapelusz? Otóż, ten typ nakrycia głowy pojawia się w postulatach dadaistów: tworzenie wierszy ze słów wylosowanych z kapelusza.  

Chaotyczne? Może, ale to jeszcze nie wszystko...

Okładka magazynu z treściami
dadaistycznymi
(Hans Arp/
 George Grosz / Hugo Ball / Kurt Schwitters
a.o. - Dada Zeitschriften / Magazines)
(Źródło: link)

Radość w entropii 

Dadaizm, ruch artystyczny i fenomen kulturowy lat 1916 - 1922 był wewnętrznie sprzeczny - z jednej strony dadaiści dążyli do zniszczenia dotychczasowej sztuki, z drugiej - cechowała ich niewyczerpana, radosna inwencja twórcza. Żarliwie kwestionowali uznane wartości, lekceważyli znaczenie estetyki i ekspresji w malarstwie (...). (Źródło: S. Farthing, R. Cork "Art: The Whole Story", Wyd. Arkady, 2010, Tłumaczenie: Piotr Lewiński, Małgorzata Szubert, str. 410)
  

Pierwszy występ w Zurychu w założonym Cabaret Voltaire (w składzie Ball (muzyka), Tzara, Jean Arp (scenografia), Emmy Hennings (śpiew) i Marcel Janco) na stałe wpisał się w historię sztuki, a powstałe niedługo później - w roku 1917 i 1918 - kolejno: czasopismo 391 
i Manifest dadaistyczny  spopularyzowały postulaty teoretyków ruchu dada. Ta artystyczna gorączka dosięgnęła bowiem aż Berlin, Kolonię, Nowy Jork i wreszcie samą stolicę światowej kultury, Paryż.

 

(Występ Dada z 1916 roku

Źródło: link)

[dostęp: 29.02. 2020]

Spójrz na mnie. Jestem dziwakiem, żartownisiem. Spójrz.. brzydal ze mnie. Moja twarz jest bez ekspresji. Jestem mały. Tak samo jak (wszyscy) Wy. - cytat z filmu (tłumaczenie: B. K)  

Hugo Ball recytujący wiersz fonetyczny (obok)
Elefentankarawane
w Cabaret Voitaire, Zurych 1916
(Źródło: link)

W Ameryce natomiast, a konkretniej w tak zwanym Złotym Jabłku, nurt pojawił się  za sprawą dwóch dżentelmenów: Marcela Duchampa i Francisa Picabii. 

Ci poznali tam Man Raya, z którym zaczęli niedługo potem współpracować, kwestionując stosunek do procesu twórczego, udowadnijąc wszystkim hipokryzję i bezsens,  co przerodziło się w skrajność - wystawianie tzw. readymade, przedmiotów użytkowych (często nieskalanych żadnym twórczym zabiegiem).

Przykład readymade w sztuce - "Fontanna" Marcela Duchampa (1917).
To odwrócona muszla pisuaru, podpisana przez artystę nazwiskiem producenta, "R. Mutt", którą wysłał na wystawę Stowarzyszenia Artystów Niezależnych. Dzieło pokazywano za parawanem.
(Źródło: link)

Man Raya możesz kojarzyć, Drogi Czytelniku, chociażby jako autora "Ingre's Violin"(1924).
(Na zdjęciu)
(Źródło: link)

Rozłam bez zasad i oniryczny sequel

Tworzono przeróbki znanych dzieł (np. słynna Mona Lisa z wąsem Duchampa - "L.H.O.O.Q"), rozmaite  zdjęcia, filmy i kolaże.

(Źródło: link)

Te ostatnie było popularne szczególnie w Berlinie, gdzie po pewnym czasie wyodrębnił się inny styl w ruchu dadaistycznym. Warto wymienić tutaj takich artystów jak chociażby Hannah Höch, George Grosz czy Kurt Schwitters, którzy, wykorzystując satyrę, wyraźnie wyśmiewali wszechobecny  materializm,  inne aspekty kultury i racjonalną percepcję świata.

Jednak ta artystyczna sielanka nie trwała długo. Wszystko zaczęło się psuć w rok po pierwszych Międzynarodowych Targach Dadaistycznych (1920), kiedy to zrzeszeni artyści zaczęli stopniowo niszczyć struktury ruchu, co doprowadziło do "mowy pogrzebowej"  i swego rodzaju pochówku dadaizmu w 1922 
oraz finalnie rozpadu ruchu w 1923 roku

André  Breton (około 1930 roku)
Autor: Man Ray
(Źródło: link)

A to wszystko dlatego, że zapanował tam chaos -  ten negatywny. Ludzie po prostu coraz bardziej się kłócili, niekiedy żyjąc jeszcze innymi konfliktami (np. spór 
A. Bretona z Tzarą.).

Wspomniany Breton nie kojarzy Ci się z czymś, Drogi Czytelniku?

Właśnie - surrealizm!

Sprawdziło się w tym przypadku jedno porzekadło: "Kiedy jedne drzwi się zamykają, to inne... otwierają".  Artyści, którzy odeszli z dada, wraz 
z francuskim poetą na czele, stworzyli coś nowego, dając upust swojej wyobraźni, a w 1924 roku powstał kolejny manifest. 

Pytanie  tylko, czy można to  wszystko uznać za historię 
z morałem? 




*****************************************************************
Adnotacja/Bibliografia:

• Źródło: link
• Źródło: link
• Źródło: link
• Źródło:  S. Farthing, R. Cork "Art: The Whole Story", Wyd. Arkady, 2010, Tłumaczenie: Piotr Lewiński, Małgorzata Szubert, str. 410 - 411)
• Źródło: link

Wszystkie inne źródła podane w tekście.